De fysieke gebouwde omgeving is objectief: een muur is een muur, een bank is een bank, een kamer is een kamer. Maar de persoonlijke beleving van die omgeving is subjectief; iedereen ervaart de gebouwde omgeving anders, omdat ervaring slechts gedeeltelijk wordt gevormd door de ruimte zelf en in grotere mate door iemands persoonlijke associaties bij een ruimte.
Om de ervaring van een gebouw vast te leggen, ontwikkelden we de “Mental Map”-techniek, geïnspireerd door kunstenaar Jan Rothuizen. Rothuizen maakt tot de verbeelding sprekende, met de hand getekende kaarten van kamers, gebouwen of hele buurten. Hij combineert minimale fysieke kenmerken van een ruimte met geschreven gedachten en herinneringen zoals “mijn zus woonde hier vroeger” of “de Noord-Zuidlijn duurde eindeloos om te bouwen” of “hier ruikt hetaltijd vies”. Soms nostalgisch, soms confronterend, soms onsamenhangend – toch voelen deze weergaven van stedelijke ruimtes zeer realistischer aan. Ze leggen de nadruk op het ‘geleefde’ boven het ‘gebouwde’.
Niet iedereen is een kunstenaar en het vastleggen van herinneringen is geen eenvoudige opgave. Daarom geven we in onze onderzoeken geven elke (her)gebruiker een standaard opgemaakte tekening – een blanco axonometrische weergave van het gebouw dat we onderzoeken of een kaart van de buurt. Deelnemers worden uitgenodigd om hun herinneringen aan de plek in te tekenen. Daarnaast stellen we vier eenvoudige vragen: Wat waardeer je aan het gebouw of de omgeving? Wat vind je niet prettig? Wat hoop je voor de toekomst van het gebouw of de omgeving? Wat zijn je zorgen?
Opmerkelijk is dat iedereen op een hoogst persoonlijke manier een ander aspect van een gebouw of buurt belicht. De één waardeert de vloertegels, de ander let op de manier waarop het zonlicht naar binnen valt. Iemand noemt de bomen rondom het gebouw, een ander wenst een betere verbinding tussen binnen en buiten, etc. Gezamenlijk onthullen deze ervaringen en wensen meer dan een technische tekening ooit zou kunnen. Waar architectonische plannen het lichaam van een gebouw beschrijven, daar vangen de Mental Maps de ziel.
Door deze mentale kaarten te verzamelen, analyseren en synthetiseren, kunnen we gedeelde waarden van een gebouw of plek destilleren uit individuele perspectieven. Zo worden persoonlijke observaties van gebruikers vertaald naar collectieve waarden en die weer een uitgangspunt zijn voor het ontwerp.
De methode is toegepast op verschillende schalen en in diverse culturen. Zo werd ze ingezet bij onderzoek naar de LTS Het Patrimonium in Amsterdam-West. Om sloop te voorkomen, gebruikten we de Mental Map-techniek om de sociale waarden van het gebouw volgens de gebruikers in kaart te brengen, evenals de potentie voor de toekomst – van een kunstroute en groene ruimtelijke sequenties tot het behoud van materialiteit. Als resultaat van het proces en de uitkomsten werd het gebouw behouden en voorgedragen als Gemeentelijk monument.
De methode werd ook toegepast in een workshop in Sumida, Tokio, in samenwerking met professor Yasumori en de studenten van zijn onderzoeksgroep aan de Chiba University. Om het karakter van de buurt te behouden, richtte de aanpak zich hier niet op de gebouwen zelf, maar op de ruimtes ertussen. Hoe gedeelde privéruimtes – in de vorm van steegjes, en de open relatie tussen de gebouwen en de openbare ruimte – bijdragen aan de gemeenschapszin die zo kenmerkend is voor dit deel van Tokio.
In Sapporo hielp dezelfde methode bij het verkennen van de mogelijkheden voor hergebruik van de Clark Memorial Student Center – een gebouw dat ooit het hart vormde van de studenten- en docentencommunity op de universiteitscampus, maar nu onderbenut is. De door studenten en staf ingevulde kaarten onthulden hoe het gebouw vroeger in verbinding stond met de omgeving, welke functies en landschapselementen gewaardeerd werden en behouden zouden moeten blijven. De oefening resulteerde in een nieuw schetsontwerp voor de uitbreiding van het gebouw.
